Życie pisane na konkurs… Konkursy pamiętnikarskie w Polsce XX wieku. Część 2: Pamiętniki robotników i bezrobotnych

fakultatywne
ogólnouniwersyteckie

w sali

Konwersatorium będzie poświęcone fenomenowi polskich konkursów pamiętnikarskich w XX wieku (zwłaszcza w okresie międzywojennym). Konkursy te były specyficznie polskim wkładem w rozwój zarówno krajowej i światowej socjologii, jak i w ogóle nauk społecznych i humanistycznych, poprzez wzbogacenie analiz statystycznych analizami jakościowymi, a także poprzez oddanie głosu przedstawicielom tych grup społecznych, które dotąd rzadko pozostawiały źródła pisane: chłopom, bezrobotnym, pracownikom fizycznym, emigrantom zarobkowym, młodzieży. Konwersatorium będzie miało 4 części w kolejnych semestrach, ale każda z części będzie stanowiła zarazem osobną całość. Kolejne części to: I. Pamiętniki chłopów. II. Pamiętniki robotników i bezrobotnych. III. Pamiętniki emigrantów. IV. Pamiętniki młodzieży żydowskiej. W II semestrze roku akademickiego 2022/2023 będziemy rozmawiali o pamiętnikach robotników i bezrobotnych.

Celem konwersatorium jest analiza zjawiska polskich konkursów pamiętnikarskich w XX wieku (przede wszystkim w okresie międzywojennym) na podstawie materiałów z tych konkursów. Zjawisko to, zarówno pod względem ilościowym, jak i jakościowym, jest imponujące, nie tylko w polskiej skali, ale także w światowej, a jego znaczenie zdecydowanie wykracza poza jedną dyscyplinę czy obszar badawczy. Konkursy pamiętnikarskie przyczyniły się bowiem w istotnym stopniu z jednej strony do znaczącego pogłębienia naszej wiedzy o procesach społecznych w Polsce w XX wieku oraz zmiany paradygmatu myślenia o nich (przejście od ujęć statystycznych do analiz jakościowych), z drugiej strony miały wpływ na rozwój nauk społecznych, a także humanistyki polskiej i światowej.

W okresie międzywojennym odbyło się w Polsce ponad 20 konkursów pamiętnikarskich, w tym jeden konkurs na życiorys pracownika fizycznego oraz dwa duże konkursy na pamiętniki bezrobotnych. Dodatkowo Instytut Gospodarstwa Społecznego prowadził intensywne badania nad bezrobociem oraz publikował materiały na ten temat. Przedmiot naszego zainteresowania w II semestrze roku akademickiego 2022/2023 będą stanowiły przede wszystkim trzy duże konkursy i materiały z tych konkursów:

- Konkurs na życiorys pracownika fizycznego (1921), Instytut Socjologiczny w Poznaniu z inicjatywy Floriana Znanieckiego: 149 pamiętników; publikacja: "Życiorys własny robotnika" Jakuba Wojciechowskiego (I wyd. 1930, II wyd. 1971, III wyd. 1985); wykorzystanie materiałów w pracy Józefa Chałasińskiego Drogi awansu społecznego robotnika (I wyd. 1931, II. wyd. 1979);

- Konkurs na pamiętniki bezrobotnych (1931), Instytut Gospodarstwa Społecznego: 774 pamiętniki; publikacja: Pamiętniki bezrobotnych (I wyd. 1933, II wyd. 1967);

- Konkurs na życiorysy bezrobotnych (1937), Polski Instytut Socjologiczny w Poznaniu: 605 pamiętników.

Konkursy pamiętnikarskie były skierowane do grup społecznych o stosunkowo niskim stopniu alfabetyzacji. Osoby, które spisywały pamiętniki czy zaczynały prowadzić dzienniki jako odpowiedź na ogłoszenia konkursowe były często tzw. „pierwszymi czytelnikami”, „pierwszymi piszącymi”, czyli osobami, które w swojej rodzinie jako pierwsze ukończyły szkołę oraz nabyły umiejętności czytania i pisania. Pomiędzy pamiętnikarzami zdarzały się także osoby niepiśmienne, które dyktowały swoje doświadczenia. Pismo oraz pisanie, książka, a także czytanie były obecne w świadomości wielu „ludowych pamiętnikarzy”. Z tego punktu widzenia ważną część konwersatorium będzie stanowiło wydobycie i opisanie specyficznych cech praktyk piśmiennych pamiętnikarzy, a także ich praktyk lekturowych.

Równie ważna będzie także dokładna analiza treści pamiętników. Przeanalizujemy to, jak bardzo na ich kształt miał wpływ charakter odezw konkursowych, w których wyraźnie sugerowano podejmowanie określonych tematów czy zwrócenie uwagi przez piszących na konkretne zagadnienia. Interesuje nas, czym była praktyka sporządzania pamiętników dla piszących: czy miała ona charakter oskarżenia lub skargi i zażalenia na swój los, czy była rodzajem pracy autoanalitycznej pozwalającej sobie (przynajmniej do pewnego stopnia) zdać świadomość z własnej kondycji społecznej i jej uwarunkowań, czy może miała też charakter samoupodmiotawiający. Z tym wiąże się kwestia emancypacyjnego charakteru praktyk i gatunków piśmiennych oraz inne pytania, na które będziemy poszukiwać odpowiedzi: czy jeśli określone gatunki wypowiedzi mają charakter klasowy (lub są w relacje klasowe wprzęgnięte), to posługiwanie się przez członków klasy ludowej gatunkami elitarnymi, ukształtowanymi w tradycji kultury piśmiennej, ma charakter emancypacyjny?; na ile subwersja stanowi przeciwieństwo wszelkich form opresji i oddolną na nie odpowiedź? Kwestie te są związane z samą naturą pisma i praktyk piśmiennych, w których napięcie między opresyjnym i emancypacyjnym charakterem jest obecne od zawsze. Ważna będzie tu także kwestia dotycząca tego, jak zastane przez piszących praktyki i gatunki pamiętnikarskie były przez nich używane, przekształcane, dopasowywane do własnych potrzeb piśmiennych, w tym sensie istotne będzie dostrzeżenie wpływu tradycji oralnej, praktyk słowa mówionego, prób naśladowania “mówionego” w “pisanym”.

Osobna kwestia, która zostanie podjęta w trakcie konwersatorium to literacka wartość omawianych pamiętników. W okresie międzywojennym stanowiła ona przedmiot żywych dyskusji i sporów. W latach 30. pamiętniki chłopów, robotników, bezrobotnych, emigrantów były wydawane drukiem w grubych, solidnych tomach. Znaczące jest, że do II tomu Pamiętników chłopów (1936) wstęp napisała wybitna już wtedy i obdarzona autorytetem polska pisarka Maria Dąbrowska, dzięki której tom ten otrzymał nagrodę „Wiadomości Literackich” (najważniejszego ówcześnie pisma literackiego w Polsce) za najlepszą książkę wydaną w 1936 roku. Natomiast Jakub Wojciechowski był przez Tadeusza Boya-Żeleńskiego nazwany „klasykiem polskim w bluzie robotniczej”. Wojciechowski za swój "Życiorys własny robotnika" w roku 1935 otrzymał Złoty Wawrzyn Polskiej Akademii Literatury.

Kolejna bardzo ważna kwestia, która zostanie podjęta to znaczenie konkursów i materiałów pamiętnikarskich z punktu widzenia historii społecznej Polski XX wieku. W ostatnich latach zainteresowanie historią społeczną i historią ludową przeżywa swój renesans. W polskich badaniach coraz większą uwagę poświęca się marginalizowanym w dominujących narracjach grupom społecznym – chłopom, robotnikom, bezrobotnym, tzw. mniejszościom narodowym czy emigrantom zarobkowym. Przedmiotem analiz staje się znaczenie owych grup w procesach modernizacyjnych w Polsce w XX wieku, a także w przemianach tożsamości zbiorowej Polaków. Materiały pamiętnikarskie mogą być w kontekście historii społecznej odczytywane jako składnik dokonującego się okresie międzywojennym, a także powojennym upodmiotowienia chłopów czy robotników. W zjawiskach tych dostrzec można z jednej strony proces demokratyzacji polskiego piśmiennictwa, z drugiej nasycenie go doświadczeniami historycznymi (pierwsza wojna światowa, kryzys gospodarczy przełomu lat 20. i 30.), widziane z tej perspektywy, która nazywana jest historią oddolną (history from below). Jako kontekst dla zjawisk pamiętnikarskich z tego okresu zostaną też uwzględnione inne inicjatywy i przedsięwzięcia o charakterze społecznym, takie jak wielofunkcyjna działalność Instytutu Gospodarstwa Społecznego, dynamiczny rozwój polskiego ruchu spółdzielczego w II Rzeczypospolitej, rozwój opieki i pedagogiki społecznej. Nie bez znaczenia będzie tu także widziany w długiej perspektywie czasowej kontekst dziejów polskiej inteligencji, bowiem inicjatywy konkursów pamiętnikarskich, skierowanych do chłopów czy bezrobotnych, były przede wszystkim podejmowane przez osoby i instytucje reprezentatywne dla polskiej inteligencji, zasadne więc staje się pytanie, czy i na ile stanowiły one przedłużenie XIX-wiecznych wyobrażeń inteligencji o sobie samej oraz o państwie, społeczeństwie i narodzie.

Jako kontekst zostaną także uwzględnione słynne badania bezrobotnych w austriackim Marienthalu opublikowane w roku 1933 w tomie "Bezrobotni Marienthalu".

Źródła:

Pamiętniki bezrobotnych, wstęp Ludwik Krzywicki, Instytut Gospodarstwa Społecznego, Warszawa 1933.

Pamiętniki bezrobotnych, t.1-2, t. 1. Pamiętniki bezrobotnych, t. 2. Pamiętnikarze po latach. Pamiętniki w świetle prasy, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1967.

Krahelska Halina, Pruss Stefan, Życie bezrobotnych. Badania ankietowe, Instytut Spraw Społecznych, Warszawa 1933.

Minkowska Anna, Rodzina bezrobotna, na podstawie ankiety z 1932 roku, Instytut Gospodarstwa Społecznego, Warszawa 1935.

Robotnicy piszą. Pamiętniki robotników, ed. Zygmunt Mysłakowski and Feliks Gross, Księgarnia Powszechna, Krakow 1938.

Warunki życia robotniczego w Warszawie, Łodzi i Zagłebiu Dąbrowskim, w świetle ankiet 1927 roku, Instytut Gospodarstwa Społecznego, Warszawa 1929.

Wojciechowski Jakub. Życiorys własny robotnika, red. Władysław Markiewicz i Józef Chałasiński, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1985 [1930].

Jahoda Marie, Lazarsfeld Paul F., Zeisel Hans, Bezrobotni Marienthalu, przeł. Robert Marszałek, red. Antoni Sułek, Oficyna Naukowa, Warszawa 2007.

Opracowania:

A Bibliography of Polish Memoirs Selected Books from 1924 to 1978. Memoirs Contributed to Competitions, prepared by Society of Friends of Memoirs, Warsaw, “Sisyphus Studies”, vol II: The Polish Memoir Sociology. Origins – Dilemmas – Hopes (1982): 203-213.

Adamski Władysław, Memoir-based Sociology: between Intuition and Quantification, “Sisyphus Studies”, vol II: The Polish Memoir Sociology. Origins – Dilemmas – Hopes (1982): 97-116.

Antropologia praktyk językowych, ed. Grzegorz Godlewski, Agnieszka Karpowicz, Marta Rakoczy, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warsaw 2016.

Bertaux Daniel, Le récit de vie, Armand Colin, Paris 2005.

Chałasiński Józef, Drogi awansu społecznego robotnika, Polski Instytut Socjologiczny, Poznań 1931 [1979].

Chałasiński Józef, The Life Records of the Young Generation of Polish Peasants as a Manifestation of Contemporary Culture, in: Biography and Society. The Life History Approach in the Social Sciences, ed. Daniel Bertaux, Sage Publications Inc, Beverly Hills/London 1981: 119-132.

Chałasiński Józef, Autobiographies as Data for Sociological Analyses, “Sisyphus Studies”, vol II: The Polish Memoir Sociology. Origins – Dilemmas – Hopes (1982): 33-49.

Chałasiński Józef, Młode pokolenie chłopów, vol. 1-4, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warsaw 1984 [1938].

Chałasiński Józef, Pamiętnikarstwo jako świadectwo przeobrażeń narodu polskiego [Memorism as a Testimony of Metamorphosis of the Polish Nation], in: Pamiętniki Polaków 1918-1978. Antologia pamiętnikarstwa polskiego [The Memoirs of Poles 1918-1978. Anthology of Polish Memorism], vol. I., ed. Bronisław Gołębiowski, Mieczysław Grad, Franciszek Jakubczak, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warsaw 1982: 9-29.

Chałasiński Józef, Życiorys jako materiał socjologiczny [Life History as Sociological Material], introduction to: Jakub Wojciechowski. Życiorys własny robotnika [A Worker’s Life History Written by Himself], ed. Władysław Markiewicz and Józef Chałasiński, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warsaw 1985 [1930] : 19-22.

Dąbrowska Maria, Dokument i literatura. O „Pamiętnikach chłopów”, in: eadem, Pisma rozproszone, vol. 2, Wsydawnictwo Literackie, Kraków 1964: 139-161.

Giza Anna, Życie jako opowieść. Analiza materiałów autobiograficznych w perspektywie socjologii wiedzy, Wrocław 1991.

Gluza Zbigniew, Archiwa społeczne [Social Archives], „Karta”, no 36 (2002): 140-142.

Jahoda Marie, Paul F. Lazarsfeld, Hans Zeisel, Bezrobotni Marienthalu, przeł. Robert Marszałek, red. naukowa Antoni Sułek, Oficyna Naukowa, Warsaw 2007.

Jakubczak Franciszek, Konkursy pamiętnikarskie w Polsce 1921-1966 [Competitions for Memoirs in Poland 1921-1966], Warsaw 1966.

Jakubczak Franciszek, Theoretical Basis of the Autobiographical Documents Method, “Sisyphus Studies”, vol II: The Polish Memoir Sociology. Origins – Dilemmas – Hopes (1982): 117-132.

Jakubczak Franciszek, Zasoby pamiętników. Zasady i zakres ich użytkowania, “Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny”, vol LI, 1989, z. 2: 259-268.

Kłoskowska Antonina, Types of Personal Documents, “Sisyphus Studies”, vol II: The Polish Memoir Sociology. Origins – Dilemmas – Hopes (1982): 71-74.

Kosiński Krzysztof, « Pamiętnikarstwo konkursowe jako źródło historyczne » (Les mémoires des concours comme source historique), Polska 1944/45-1989. Studia i materiały, 6, 2003, p. 134. 21.

Kubera Jacek, Not only The Polish Peasant. Znaniecki’s Poznań School of Sociology as a sociological and a research issue, “Przegląd Socjologiczny”, vol. 68, no 4 (2019).

Lebow Katherine, Autobiography as Complaint: Polish Social Memoir Between the Two World Wars, “Laboratorium. Russian Review of Social Research”, vol. 6, no 3 (2014): 13-26.

Lebow Katherine, Conscience of the Skin: Interwar Polish Autobiography and Social Rights, “Humanity: An International Journal of Human Rights, Humanitarianism, and Development” 2012, no 3 (3): 297–319.

Markiewicz-Lagneau Janina, La formation d’une pensée socjologique. La société polonaise de l’entre-deux-guerres, Éditions de la Maison des Sciences de l’Homme, Paris 1982.

Metoda biograficzna [J. Leoński], in: Encyklopedia Socjologii, vol. 2, Oficyna Naukowa, Warsaw 1999.

Metody badań jakościowych [Methods of Qualitative Research], ed. Norman K. Denzin, Yvonna S. Lincoln, polish ed. Krzysztof Podemski, vol. 1-2, PWN, Warsaw 2014.

Metoda biograficzna w socjologii [Biographical method in sociology], ed. Jan Włodarek, Marek Ziółkowski, PWN, Warsaw 1990.

Metoda biograficzna w socjologii. Antologia tekstów [Biographical method in sociology. Anthology of the texts], ed. Kaja Kazimierska, Nomos, Kraków 2012.

Milliou-Lajoinie M.-M., Reconstruire son identité par le récit de vie, avant propos de Ph. Lejeune, Paris 1999.

Pół wieku pamiętnikarstwa [Half a Century of Memorism], Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warsaw 1971.

Rodak Paweł, La méthode biographique et la tradition des concours autobiographiques en Pologne, « La Faute à Rousseau », no 55 (octobre 2010) : 36-38.

Rodak Paweł, Past, Present, and Future of Autobiography Competitions and Archives in Poland, in: Life Writing Matters in Europe, ed. Marijke Huisman, Anneke Ribberink, Monica Soeting, Alfred Hornung, , Universitätsverlag Winter, Heidelberg 2012: 75-88.

Rodak Paweł, Poland's Autobiographical Twentieth Century, in: Being Poland. A New History of Polish Literature and Culture since 1918, ed. by Tamara Trojanowska, Joanna Niżyńska, Przemysław Czapliński with the assistance of Agnieszka Polakowska, University of Toronto Press, Toronto 2018: 627-641.

Sulima Roch, Dokument i literatura, Krajowa Agencja Wydawnicza, Warsaw 1980.

Sulima Roch, Między oralnością a piśmiennością. Strategia kolekcjonera a ludowa kultura rękopisu (XIX–XX wiek), „Mazowieckie Studia Humanistyczne” 1997, no 1.

Sulima Roch, Pismo i pisanie w świadomości ludowych pamiętnikarzy, in: Sploty kultury [tom jubileuszowy dla Andrzeja Mencwela w siedemdziesiątą rocznicę urodzin], ed. Nicole Dołowy-Rybińska, Anna Gronowska, Agnieszka Karpowicz, Igor Piotrowski, Paweł Rodak, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2010: 552-573.

Szczepański Jan, Metoda biograficzna [Biographical method], in: idem, Odmiany czasu teraźniejszego, [Changes of the Present Times], Książka i Wiedza, Warszawa 1973: 615-649.

Szczepański Jan, O Pamiętnikach Polaków (1918-1978), in: Pamiętniki Polaków 1918-1978. Antologia pamiętnikarstwa polskiego [The Memoirs of Poles 1918-1978. Anthology of Polish Memorism], vol. I., ed. Bronisław Gołębiowski, Mieczysław Grad, Franciszek Jakubczak, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warsaw 1982: 30-47.

Szturm de Sztrem Tadeusz, Instytut Gospodarstwa Społecznego 1920-1944. Przyczynek do historii instytucji naukowo-społecznych w Polsce, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1959.

Wierzchoś Dariusz, Zwyczajne życie zwykłych ludzi. Losy archiwum Towarzystwa Przyjaciół Pamiętnikarstwa [Everyday Life of Common People. History of the Archive of the Society of Friends of Memoir-Writing], Histmag : https://histmag.org/Zwyczajne-zycie-zwyklych-ludzi.-Losy-archiwum-Towarzystwa-Przyjaciol-Pamietnikarstwa-1750/

Ziątek Zygmunt, Wiek dokumentu. Inspiracje dokumentarne w polskiej prozie współczesnej, Warszawa 1999.

Znaniecki, Florian, The Importance of Memoirs for Sociological Studies, “Sisyphus Studies”, vol II: The Polish Memoir Sociology. Origins – Dilemmas – Hopes (1982): 9-15.

Życie codzienne (w) archiwum, red. Marta Zwodna-Stephan, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2019.

Wiedza: student zna i rozumie

w stopniu pogłębionym współczesne teorie kultury oraz jej mediów (słowo) i związanych z nimi praktyk kulturowych (K_W02)

w stopniu pogłębionym wybrane aspekty kultury polskiej związane z samodzielnie obraną drogą badawczą (K_W04)

metodologie nauk o kulturze i powiązane z nimi metody badawcze (K_W05)

Umiejętności: student potrafi

wykorzystać posiadaną wiedzę, by samodzielnie wyszukiwać, analizować, oceniać, selekcjonować, integrować informacje z różnorodnych źródeł i wykorzystywać je w samodzielnych projektach badawczych oraz właściwie i twórczo prezentować ich wyniki (K_U01)

interpretować zgromadzony materiał uwzględniając kontekst historyczny, społeczny i polityczny (K_U02)

określać znaczenie medialnego charakteru praktyk i przekazów kulturowych dla ich treści i funkcji (K_U03)

Kompetencje społeczne: student jest gotów do

krytycznej oceny posiadanej wiedzy i odbieranych treści (K_K01)

przyjęcia postawy szacunku i badawczej ciekawości wobec różnorodnych zjawisk kultury w tym używania zdobytej wiedzy do rozwiązywania zaobserwowanych problemów oraz zasięgania opinii ekspertów (K_K02)

Na końcową ocenę składają się: przygotowanie do zajęć i aktywność na zajęciach oraz obecność na zajęciach (dopuszczalne 3 nieobecności). Ewentualnie także przygotowanie krótkiej, nieobowiązkowej pracy semestralnej.