Teorie krytyczne w interpretacji kultury współczesnej

fakultatywne

Studenci uczestniczący w konwersatorium powinni mieć zaliczony roczny kurs historii filozofii

oraz podstawową orientację w dwudziestowiecznych nurtach humanistyki interpretacyjnej.

w sali

Konwersatorium stanowi propozycję jednocześnie metodologiczną i interpretacyjną -

będziemy analizować różne zjawiska kultury współczesnej (na przykłąd dyskurs wokół

sztucznej inteligencji, migracji, stylów życia, ekologii, ekonomii) za pomocą wybranych

narzędzi dwudziestowiecznej teorii krytycznej. W ten sposób jednocześnie zastanowimy się

nad metodologicznym potencjałem współczesnej humanistyki oraz możliwościami jej

praktycznego zastosowania do rozpoznania i proponowania rozwiązań najbardziej palących

problemów współczesności

W dobie fake-newsów, postprawdy i śmierci dyskursów eksperckich szczególnie cenna

bowiem staje się umiejętność krytycznego myślenia. Rozpoznawanie ukrytych założeń

dyskursu oraz warunków możliwości komunikacji, a także systemów wartości, na których

oparte jest produkowanie treści, oraz genealogii nośników, praktyk, pojęć oraz obrazów,

wraz z konsekwencjami i kontekstem ich stosowania, a także wzajemnego oddziaływania

działania systemu medialnego oraz innych instytucji produkcji, kontroli i dystrybucji

dyskursu; specyfiki obiegów, konwencji i gatunków wypowiedzi; performatywnego i

inicjującego wymiaru debaty publicznej; konstelacji kryteriów, służących do nadawania

wypowiedziom sankcji „prawdziwości” lub „fałszywości”.

Zatem nie odpowiadanie na pytania, ale pokazywanie, że są one źle zadane, oraz zarazem

kwestionowanie samego faktu zapytywania. Dopiero te umiejętności w połączeniu z

rozumnym posługiwaniem się danymi ilościowymi i „faktami” pozwolą na podejmowanie

racjonalnych i prospektywnych decyzji społecznych.

Nieodzowną częścią tak zorientowanego namysłu teoretycznego jest zwrócenie się w

kierunku nowych mediów i obiegów kultury – które często wymykają się tradycyjnym

teoriom komunikacyjnym. Rozpoznawanie i przeciwstawianie się manipulacji, jako warunek

skuteczności działania w warunkach szumy informacyjnego, możliwy jest jedynie na gruncie

możliwie wszechstronnego ujęcia współczesnego świata cyfrowego – jako wyłaniającego się

na styku systemowo złożonych społeczeństw i ograniczonego horyzontu jednostkowego

doświadczenia.

Studia krytyczne mają być zatem wychylone w przyszłość i w teorię kultury, rozumianą jako

metodologia interpretacyjna, posługująca się teoriami średniego zasięgu, poszukującą w nich

potencjału krytycznego, a nie unikalnej perspektywy. W ten sposób odróżniają się one od

klasycznego kulturoznawstwa, z jednej strony zorientowanego na historię kultury, a z drugiej

na konkretne media, praktyki, obiegi (słowo, obraz, teatr, film) czy obszary badawcze

(miasto, pamięć).

Inspiracją dla studiów krytycznych jest również dialektyczny splot myślenia i działania,

domagający się zarówno rozumnego działania, jak i zaangażowanego myślenia. Skoro każda

zmiana jest oparta na jakimś oglądzie świata, a oglądanie stanowi specyficznego rodzaju

czynność, to podstawowym zadaniem staje się zrozumienie swojego zrozumienia.

Dialektyczny splot myślenia i działania ujawnił się w ostatnich dekadach szczególnie

intensywnie w fenomenie studies – studiów, między innymi, genderowych, queerowych,

kobiecych, męskich, zwierzęcych, postkolonialnych, itd. Ich emancypacyjny i sprawczy

potencjał pozostawał jednak ograniczony również ze względu na wyspowy charakter tych

zjawisk akademickich – choć chodziło w nich o zmianę perspektywy, o pokazanie

rzeczywistości poprzez „podporządkowanego innego”, to proponowane przez nie ujęcia

często się przecinały lub wykluczały. Być może za pomocą studiów krytycznych można podjąć

próbę choć częściowej ich integracji. Studia krytyczne mogłyby także stanowić próbę

ponownej syntezy rozdrobnionych teorii ku humanistyce zintegrowanej.

Istotnym kontekstem dla tak pomyślanej perspektywy jest kategoria „polityczności” oraz

„partycypacji”, które pozwoliłyby na podjęcie tematów dotychczas w instytucie mniej

eksponowanych, takich jak polityka lokalna i globalna, procesy gospodarcze, ruchy protestu,

teorie spiskowe czy sposoby ustanawiania wiedzy. Połączenie odpowiednio wykrojonych

teorii interpretacyjnych z konkretnym materiałem badawczym pozwoliłoby na wykorzystanie

akademickiego namysłu jako podstawy dla działania społecznego. Jednocześnie można w ten

sposób poddać refleksji własne uwikłanie jako instytucji produkującej i oceniającej wiedzę,

jako namysłu będącego specyficznym rodzajem działania w świecie, jako perspektywy

interpretacyjnej sankcjonującej postawy. Mogłoby to stanowić konstruktywną odpowiedź na

kryzys uniwersytetu i humanistyki, ale zarazem docenienie, że aktorzy społeczni poza

akademią muszą podejmować decyzje w ograniczonym czasie i brać za nie odpowiedzialność.

Chodziłoby zatem również o wydobycie bezpośrednich i pośrednich następstw namysłu

akademickiego, który tylko jawi się jako nieskończony, niedokończony i pozbawiony realnych

konsekwencji, zaledwie teleologiczny i dydaktyczny.

Studia krytyczne odpowiadają na potrzebę powołania do życia humanistyki zintegrowanej,

wykraczającej poza jałową i często wyłącznie deklaratywną trans- czy interdyscyplinarność,

dążąc do odnalezienia nowego miejsca humanistyki w nowoczesnym świecie, w powiązaniu z

innymi dziedzinami wiedzy (ekonomia, geografia, psychologia, nauki ścisłe). Humaniści

mogliby w nim funkcjonować jako tłumacze złożonej rzeczywistości społecznej, wskazując na

jej sensy, identyfikując współczynnik humanistyczny, wykazując nieoczywiste powiązania. Od

refleksji nad tym, jak różne języki humanistyki ujmują dany problem, można przejść do

sproblematyzowania języka humanistyki jako takiego, a namysł meta-teoretyczny może

przynieść nowe spojrzenie na interpretowane zjawiska oraz wypracować kryteria rzetelności

myślenia i interpretowania, służące pogłębionemu rozumieniu współczesności i

współkształtowaniu przyszłości.

Szczegółowy sylabus wraz z bilbliografią zostanie zaprezentowany na początku zajęć, po

konsultacji z uczestnikami. Wykładowca będzie wysyłał studentom teksty do przeczytania na

zajęcia w formie elektronicznej. W trakcie konwersatorium omówimy różne szkoły teorii

krytycznej drugiej połowy dwudziestego wieku - w tym refleksję nad matrycami dominacji

(rasa, klasa, gender), postkolonializm, studia nad nacjonalizmem i globalizacją. Przykładowe

nazwiska - Louis Althusser, Antonio Gramsci, Theodor Adorno, James Baldwin, Judith Butler,

Arjun Appadurai, Zygmunt Bauman, Gayatri Chakravorty Spivak, Michel Foucault, Slavoj

Żiżek, Howard Zinn, Jean Baudrillard, Edward Said i inni.

Wiedza:

Student zna i rozumie:

K_W04 w zaawansowanym stopniu wybrane metodologie nauk o kulturze, strategie

poznawcze i stosowane metody badawcze

K_W08 metody analizy oraz interpretacji praktyk i tekstów kultury

K_W10 podstawowe zagadnienia z zakresu filozofii kultury

Umiejętności:

Student potrafi:

K_U02 interpretować zgromadzony materiał uwzględniając kontekst historyczny, społeczny i

polityczny

K_U04 wykorzystywać metodologię badawczą oraz narzędzia (także cyfrowe) nauk

humanistycznych oraz prezentować i syntetyzować uzyskane tymi metodami dane

K_U05 pisać rozprawy, samodzielnie dobierając literaturę oraz zaprezentować ustnie wyniki

swych dociekań badawczych, a także wygłosić referat będący rezultatem samodzielnej

analizy literatury przedmiotu; w swych wypowiedziach pisemnych i ustnych stosuje w sposób

poprawny terminologię z zakresu nauk o kulturze

K_U06 zabierać głos w dyskusji stosując poprawne strategie argumentacyjne i operacje

logiczne

Kompetencje społeczne:

Student jest gotów do:

K_K01 krytycznej oceny posiadanej wiedzy i odbieranych treści

K_K03 dostrzegania wagi refleksji kulturoznawczej dla życia społecznego i dostrzegania

konieczność jej rozwoju

Ocena zostanie wystawiona na podstawie aktywności w dyskusji oraz przygotowywanych

przez studentów prezentacji.