Archeologia Bliskiego Wschodu-archeologia Iranu

obowiązkowe

zdalnie

Ta część zajęć będzie poświęcona historii i archeologii terytorium określanego mianem Wielki lub Większy Iran. Termin ten jest używany w odniesieniu do terenu dzisiejszego Iranu i sąsiadujących z nim regionów Kaukazu, Azji Zachodniej, Azji Środkowej i części Azji Południowej, które w starożytność bądź były zamieszkałe przez ludy irańskojęzyczne, bądź znalazły się pod znaczącym kulturowym wpływem Iranu, wchodząc w skład kolejnych irańskich imperiów: Medów, Achemenidów, Arsacydów i Sasanidów. Plemiona irańskojęzyczne pojawiły sie na terenie dzisiejszego Iranu nie wcześniej niż w II tys.p.n.e. Problematyka zajęć została podzielona na 7 głownych bloków temattycznych.

Wyżej wspominiane bloki tematyczne to:

- Mieszkańcy południowej Mezopotamii na wyżynie irańskiej w okresie kultury Uruk? Początki kontaktów Mezopotamii z sąsiednią Suzjaną sięgają V tys. p.n.e. Uległy one nasileniu w IV tys., kiedy w południowej Mezopotamii rozwijała się kultura Uruk, której elementy w ramach tzw. ekspansji uruckiej pojawiły się w pobliskich i odległych regionach. Nowe ustalenia chronologiczne sugerują możliwość, że wbrew wcześniejszym ustaleniom, w odniesieniu do Iranu, zamiast określenia „ ekspansja urucka” powinniśmy używać określenia „ekspansja suzjańska”. Wkrótce po niej wyłoniła się kultura protoelamicka charakteryzująca się rozwojem ośrodków miejskich, użyciem pisma, pieczęci i rozwojem kontaktów handlowych. Geneza i przyczyny upadku kultury protoelamickiej będą głównymi tematami dyskutowanymi podczas zajęć.

- Relacje międzykulturowe między wschodnim i południowym Iranem a kulturą Oksus.

Odkrycie późno brązowych stanowisk tzw. "Baktryjsko-margianskiego zespołu archeologicznego (= BMAC) na terenie dzisiejszego Turkmenistanu, w regionie w starożytności noszącym nazwę Margiana oraz w południowym Uzbekistanie, Tadżykistanie i w północnym Afganistanie czyli w starożytnej Baktrii, pokazało w zupełnie nowym świetle relację między tymi terenami a wschodnim Iranem i zachodnim wybrzeżem Zatoki Perskiej. Odkrycie kultury Dżiroft, w południowym Iranie i wyraźna obecność zabytków tej kultury na stanowiskach BMAC i jednocześnie zabytków BMAC w południowym Iranie skłania do nowej interpretacji charakteru kontaktów łączących te regiony.

- Pod gołym niebem i w miejskiej świątyni. Brama do świętego gaju i portrety zmarłych. Religia elamicka i elamickie obyczaje pogrzebowe.

- Czas wielkich przemian. Epoka wczesnego żelaza. Królestwo Urartu. Mannai, Medów.

W drugiej połowie II tys. p.n.e. w zachodnim Iranie pojawia się zupełnie nowa kultura wykazująca związki w późno brązową kulturą północno-wschodniego Iranu. Kilka wieków później we wschodniej Anatolii wyłoni się królestwo Urartu, i sąsiadujące z nim królestwo Mannai, w północno-wschodnim Iranie i królestwo Medów w zachodnim Iranie. W trakcie zajęć zostanie przeprowadzona analiza różnych etapów powstawania i upadków tych państw z wykorzystaniem źródeł pisanych i archeologicznych.

- Na dworze króla perskiego. Dzięki stosunkowo licznym przekazom zarówno rodzimym jak i zewnętrznym, wykorzystując dodatkowo pozostałości architektury i sztuki dworskiej możemy zajrzeć do królewskiej sypialni, salonu, wziąć udział w audiencji i poznać mechanizmy zarządzania olbrzymim imperium rozciągającym się od Syr Darii, doliny Indusu na wschodzie po Egipt i Libię na zachodzie.

- Co się stało z kulturą irańską po podbojach Aleksandra Wielkiego?

Jeszcze do niedawna królestwo Seleucydów nazywano "zachodnim" imperium, które ludom Wschodu narzuciło kulturę grecką. Z tego powodu większość podręczników starożytnego Bliskiego Wschodu kończyła się omówieniem panowania Achemenidów lub podbojów i śmierci Aleksandra Wielkiego. Od późnych lat siedemdziesiątych świadomość ciągłości kultury mezopotamskiej w okresie Seleucydów, w tym tradycji monarchicznych stawaje się coraz bardziej powszechna wśród badaczy Bliskiego i Środkowego Wschodu. Kulturowa i polityczna ciągłość była prawdopodobnie jeszcze silniejsza w Iranie.

- Wielkie odrodzenie. Partowie (III w. p.n.e.- III w. n.e.), królestwo grecko-baktryjskie i Sasanidzi (III-VIII w. n.e.). Wewnętrzne i zewnętrzne kłopoty, które trawiły imperium Seleucydów w poł. III w.p.n.e. przyczyniły się do powstania sytuacji, którą politolodzy nazywają kryzysem przejścia władzy. Kryzys ten zakończył panowanie Seleucydów nad Wschodem w momencie kiedy satrapowie Partii i Baktrii ogłosili swoją niezależność. O ile w królestwie grecko-baktryjskim tradycje hellenistyczne przetrwały do końca panowania Kuszanów, w Iranie panowanie Partów to powrót do tradycji irańskich. Okres panowania Sasanidów to czasy świetności zarówno gospodarczej jak i cywilizacyjnej ziem irańskiej. Dziedzictwo sasanidzkiego Iranu znajdujemy również w średniowiecznej Europie.

J. Álvaraz-Mon, G.P. Basello, Y. Wicks (2018) The Elamite World. (Routledge)

• J. Curtis and N. Tallis, eds. (2005) Forgotten Empire: The World of Ancient Persia (University of California Press)

• J. Curtis and S. Simpson (2010) The World of Achaemenid Persia: The Diversity of Ancient Iran (I.B. Taurus)

• J. Perrot and J. Curtis (2013) The Palace of Darius at Susa: The Great Royal Residence of Achaemenid Persia (I.B. Tauris)

• C.A. Petrie ed. (2013) Ancient Iran and Its Neighbours: Local Developments and LongRange Interactions in the 4th Millennium BC (Archaeological Monograph Series/British Institute of Pers)

• D.T. Potts (2013) The Oxford Handbook of Ancient Iran (Oxford University Press)

• D.T. Potts (2016) The Archaeology of Elam: Formation and Transformation of an Ancient Iranian State (Cambridge World Archaeology)

pożyteczne strony unternetowe

imperium Achemenidów www: achement,com

imperium Partów: www.partica.com

imperium Sesanidów: www. sasanika.com

https://www.iranicaonline.org/

K_W02 student zna pojęcia i terminologię związaną z wielkimi wydarzeniami historycznymi toryczną i procesami kulturowymi w przedislamskim świecie irańskim (K_W02)

Student potrafi rozpoznawać różne wytwory kultury materialnej starożytnego Iranu identyfikować ich pochodzenie i chronologię (K_U10)

Student potrafi poprawnie zinterpretować źródła archeologiczne i historyczne, aby poznać procesy kulturowe zacchodzące w przed-muzułmańskim świecie irańskim, ma również świadomość wieloaspektowości takiej analizy w odniesieniu do sąsiednich kultur (K_K04)

• Udział w dyskusji podczas zaj ec 20%

• Pięciominutowy esej (1 punkt każdy) 15%

• Quiz kończący każdy z 7 bloków tematycznych 15%

• Raport ze stanowiska archeologicznego 25%

• Kolokwium końcowye 25%